Ból kości ogonowej (kokcygodynia) – przyczyny, leczenie

Ból kości ogonowej (guzicznej) może mieć bardzo różne przyczyny. Bywa skutkiem urazu – najczęściej raptownego upadku na pośladki – który kończy się stłuczeniem lub nawet złamaniem kości ogonowej. Może być też objawem przeciążenia – na ból kości ogonowej w ciąży skarży się wiele kobiet. U części pacjentów dolegliwości bólowe mają charakter idiopatyczny, a niekiedy również psychogenny. Z bólem w okolicy kości ogonowej należy jednak uważać, zwłaszcza gdy odczuwa się go co jakiś czas, stale lub przewlekle oraz gdy towarzyszą mu inne objawy.

Czym jest kokcygodynia?

Kokcygodynia (coccygodynia) to medyczne określenie zespołu bólowego kości ogonowej. Jest to dolegliwość, która utrzymuje się przez dłuższy czas, stale lub przewlekle, wywołując  dokuczliwy ból w okolicy kości ogonowej, nasilający się w pozycji siedzącej. Kokcygodynia wywołuje trudności w poruszaniu się i wykonywaniu czynności fizjologicznych. Ból kości ogonowej może mieć wiele przyczyn i choć na ogół nie oznacza niczego groźnego, nie należy go bagatelizować. 

Co może oznaczać ból w okolicy kości ogonowej?

Ból kości ogonowej może pojawić się u każdego, bez względu na płeć, wiek czy prowadzony styl życia. Tym bardziej, że to dolegliwość, która występuje stosunkowo często i miewa bardzo różne źródła. Jednym z częściej występujących jest uraz mechaniczny. 

Ból kości ogonowej po upadku

O stłuczenie, pęknięcie czy złamanie kości ogonowej nietrudno. Na taką kontuzję narażeni się nie tylko zawodowi sportowcy, ale i wszyscy pozostali. Czynnikiem zwiększającym ryzyko urazu jest osteoporoza. Do uszkodzenia kości ogonowej może dojść podczas jazdy na sankach, rolkach, łyżwach, a nawet w trakcie, wydawałoby się zupełnie niegroźnej, zabawy na zjeżdżalni. Wystarczy raptowny upadek na pośladki, aby nabawić się nieprzyjemnych dolegliwości. Zbita kość ogonowa objawia się ostrym bólem, który nasila się w pozycji siedzącej, utrudnia normalne poruszanie się i wykonywanie czynności fizjologicznych. Taki stan utrzymuje się przeważnie kilka dni. Często wymaga konsultacji ortopedycznej.

Stłuczona czy złamana kość ogonowa?

Jak można rozpoznać rodzaj urazu? Pewną wskazówką może być intensywność bólu, choć trzeba pamiętać, że dolegliwości odczuwane subiektywnie nie są w pełni miarodajne. Niemniej jednak, stłuczenie kości ogonowej objawia się bólem zdecydowanie słabszym niż w przypadku złamania. Najczęściej określa się go, jako “umiarkowany”. Przy stłuczeniu nie dochodzi bowiem do przerwania ciągłości tkanek, a raczej do obicia mięśni i skóry (tkanek miękkich), na której pojawiają się ślady rozerwanych naczynek krwionośnych, czyli siniaki i krwiaki. Oprócz nich może pojawić się obrzęk, świadczący o toczącym się stanie zapalnym. Stłuczona kość ogonowa wprawdzie wywołuje ból i miejscową tkliwość, a przy tym utrudnia poruszanie się, ale ból i inne objawy urazu dość szybko mijają. Ulgę może przynieść stosowanie plastrów leczniczych z diklofenakiem o właściwościach przeciwbólowych i przeciwzapalnych, a także chłodzenie stłuczonego miejsca chłodnymi kompresami. 

O ile stłuczenie kości ogonowej dotyczyło tylko okolicznych tkanek miękkich, o tyle złamanie uszkadza samą kość. Mimo dużej różnicy te dwa urazy mogą dawać bardzo podobne objawy, zwłaszcza, jeśli jest to złamanie proste, zamknięte, bez przemieszczenia. Tak złamana kość ogonowa wywołuje ostry ból, trudność w poruszaniu się, opuchliznę i siniaki – bardzo podobnie, jak kość stłuczona. Objawy złamania są jednak zwykle silniejsze i bardziej uciążliwe, ponadto nie mijają w przeciągu kilku pierwszych dni od upadku. Złamanie, ale też poważne i rozległe stłuczenie kości ogonowej powinien ocenić lekarz.

Ból kości ogonowej w przebiegu neuralgii splotu krzyżowego lub guzicznego

Ostry i przeszywający ból w okolicy kości ogonowej o charakterze napadowym może wskazywać na neuralgię splotu krzyżowego lub, rzadziej, guzicznego. To dolegliwość będąca nerwobólem, powstałym z powodu uszkodzenia pobliskich korzeni nerwowych. W takim przypadku konieczna jest konsultacja neurologiczna.

Ból kości ogonowej, jako objaw dysfunkcji kręgosłupa

Boląca kość ogonowa może być objawem:

• Dyskopatii.
• Kręgozmyku.
• Rwy kulszowej.
• Zmian zwyrodnieniowych.
• Zmian zapalnych.
• Zmian pourazowych.
• Wad postawy.

Ból kości ogonowej w ciąży i po porodzie

Na ból kości ogonowej często skarżą się kobiety w ciąży. U ciężarnych objawy coccygodynii są wynikiem uciskania kręgosłupa przez powiększoną macicę. Wówczas dolegliwości mają charakter promieniujący, zlokalizowany w całym dolnym odcinku kręgosłupa. Takie problemy mogą pojawić się zarówno w czasie oczekiwania na dziecko, jak i już po jego narodzinach. Ból kości ogonowej po porodzie ma jednak nieco inną przyczynę – jest skutkiem silnego parcia, komplikacji w trakcie porodu lub połogu. Bywa związany ze zmianami anatomicznymi układów: rozrodczego, moczowego i wydalniczego. Świadczy o ich regeneracji albo uszkodzeniu i dysfunkcjach.

Ból w okolicy kości ogonowej przy endometriozie

Endometrioza, czyli stan, w którym błona śluzowa trzonu macicy rozrasta się poza jamą macicy, wywołuje wiele objawów. Najważniejszym jest silny ból, mogący promieniować w stronę dolnego odcinka kręgosłupa i miednicy aż do samej kości ogonowej. Przy przeroście endometrium dolegliwości bólowe pojawiają się w różnych miejscach (w kolanach, kręgosłupie, piersiach, głowie), zwykle są bardzo dokuczliwe i niestety przewlekłe. Mogą wywoływać dyspareunię (ból podczas stosunku), problemy z oddawaniem moczu, ale też biegunki, zaparcia, nudności, wymioty i szereg zaburzeń ze strony różnych układów. 

Ból kości ogonowej, hemoroidy i zaparcia

Ból w okolicy kości ogonowej mogą wywoływać duże guzki krwawnicze, potocznie zwane hemoroidami lub żylakami odbytu. Są to rozszerzone naczynia krwionośne, o charakterze zapalnym, które w wyniku ucisku generują odczucia bólowe typowe dla kokcygodynii. Jeśli przyczyną bólu kości ogonowej są hemoroidy, najpewniej występują również inne miejscowe objawy, jak świąd, ślady krwawienia podczas wypróżniania, zaparcia. To problemy, na które w dużym stopniu narażone są osoby prowadzące siedzący tryb życia i niepodejmujące aktywności ruchowej.

Ból kości ogonowej wywołany przez torbiele

Za ból kości ogonowej odpowiadają też zmiany morfologiczne, jak torbiele. Najczęściej to:

• Torbiel włosowata kości ogonowej – bolesny guz, który pojawia się w przebiegu zapalenia mieszków włosowych okolicy krzyżowo-guzicznej. 
• Torbiel Tarlova – worek wypełniony płynem mózgowo-rdzeniowym. Gdy pojawia się w obrębie kręgosłupa, to prócz bólu kości ogonowej promieniującego do nóg i pośladków, wywołuje także drętwienie, cierpnięcie i skurcze mięśni kończyn dolnych. Przyczynia się do wystąpienia parestezji (zaburzeń czucia), zespołu niespokojnych nóg (RLS), problemów z oddawaniem moczu.
• Torbiel pajęczynówki – worek wypełniony płynem mózgowo-rdzeniowym. W odcinku krzyżowo-lędźwiowym przyczynia się do powstania bólu w okolicy kości ogonowej, mrowienia w kończynach, osłabienia siły mięśniowej. Przyczynia się między innymi do rozwoju skoliozy.

Ból kości ogonowej wywołany przez nowotwór

Nowotwory kości często lokalizują się w obrębie dolnych odcinków kręgosłupa. Dlatego też przewlekły, charakterystyczny ból kości ogonowej, któremu dodatkowo towarzyszą problemy ze strony układu moczowego, powinien być poddany pilnej diagnostyce. Kokcygodynia może świadczyć o obecności guza kości krzyżowej i końca przewodu pokarmowego, mięsaka Ewinga, a także struniaka (złośliwego nowotworu kości).

Jak leczyć ból kości ogonowej?

Diagnostyka

Chociaż boląca kość ogonowa nie zawsze świadczy o poważnych zmianach chorobowych, a bardzo często jest wynikiem przeciążenia odcinka krzyżowo-lędźwiowego lub lekkiego stłuczenia, jest to dolegliwość wywołująca tak nieprzyjemny ból, że aż niepokojący. Z tego powodu wiele osób decyduje się na wizytę u lekarza. Leczenie bólu kości ogonowej jest ściśle uzależnione od jego etiologii. Dlatego też ustalenie przyczyny bólu stanowi punkt wyjścia, a zaczyna się od wywiadu i badania palpacyjnego. 

Wczesna diagnostyka uwzględnia:

• Dokładną lokalizację bólu – czy to jest ból w okolicy kości ogonowej, czy raczej ból kości ogonowej i bioder, odcinka analnego, krocza?
• Właściwości pierwszych dolegliwości – ból pojawił się nagle, po urazie, wypadku, w trakcie choroby?
• Charakter bólu – umiarkowany czy ostry? Napadowy, stały, przewlekły? 
• Zakres ograniczenia ruchu – nie występuje, pojawia się w pozycji siedzącej, podczas chodzenia, w trakcie czynności fizjologicznych?
• Inne objawy – czy pojawia się trudność w oddawaniu stolca lub moczu? Czy występują zaparcia, hemoroidy? Czy pojawia się ból w trakcie stosunku?
• Dodatkowe informacje – dotyczące współistniejących chorób, przebytych urazów, porodów, stylu życia, itp.

Najczęściej w celu rozpoznania przyczyny bólu kości ogonowej przeprowadza się tzw. biomechaniczną ocenę funkcjonalności. Sprawdzenie połączeń stawowych w okolicy lędźwiowo-guzicznej może przybliżyć diagnozę, choć nie zawsze jest wystarczające. W wielu przypadkach, a szczególnie gdy podejrzewa się peknięcie i złamanie kości ogonowej, konieczne jest wykonanie badań radiologicznych (RTG), a niekiedy również ultrasonograficznych (USG). Wskazaniem do rezonansu magnetycznego (MR) lub tomografii komputerowej (TK) jest potrzeba wykluczenia zmian nowotworowych. 

Leczenie

Pierwszym sposobem radzenia sobie z bólem kości ogonowej jest leczenie zachowawcze. Wdraża się je, gdy nie ma potrzeby wykonania operacji ani innych zabiegów chirurgicznych. Leczenie doraźne polega na łagodzeniu wszelkich dolegliwości z pomocą:

• niesteroidowych leków przeciwzapalnych i przeciwbólowych (NLPZ), najlepiej do aplikacji miejscowej, 
• środków rozkurczających mięśnie, 
• a przypadku silnego, nieustającego bólu blokady sterydowej w okolicy krzyżowo-guzicznej. 

Ulgę w bólu przyniesie przyklejanie plastrów leczniczych Itami z diklofenakiem. To lek z grupy NLPZ o potwierdzonej skuteczności – wyraźną redukcję bólu zauważa się już drugiego dnia stosowania. Pomocne może okazać się również stosowanie zimnych lub ciepłych kompresów oraz robienie nasiadówek. W okresie rekonwalescencji niezbędne jest wykluczenie bądź ograniczenie wszystkich czynników mogących wywoływać ból, a więc:

• odciążenie kręgosłupa, utrzymywanie prawidłowej postawy ciała,
• poprawienie warunków “pracy siedzącej” zaopatrzeniem ortopedycznym – poduszką lędźwiową, poduszką poporodową (z dziurką),
• zweryfikowanie nawyków żywieniowych – dieta lekkostrawna, większa ilość płynów,
• zwiększenie aktywności fizycznej, ruchu na świeżym powietrzu.

Przy bolącej kości ogonowej dużą pomocą okazuje się rehabilitacja. Plan fizjoterapii może obejmować ćwiczenia rozluźniające i wzmacniające mięśnie, masaże lecznicze i terapię manualną. Dobre wyniki przynoszą także zabiegi fizykoterapii z wykorzystaniem pola magnetycznego, elektrostymulacji czy laseroterapii. 

Lek. Michał Dąbrowski